رشد جمعیت و توسعه اقتصادی: علت ها، پیامد ها و مباحثه ها

نویسنده: Michael P. Todaro, Stephen Smith

ترجمه: سلیمان صمیمی

(قسمت سوم)

رشد جمعیت یک پدیده پسندیده است

یک مباحثه سنتی اقتصادی به این نکته اشاره می کند که رشد جمعیت یکی از عنصر های برانگیزنده توسعه اقتصادی است. عدد بالای جمعیت، تامین کننده نیروی کار آرزان و تقاضا بوده، در نتیجه تولید کنندگان را قادر می سازد که به هزینه پاین تولید بالا داشته باشند.

یک گروه تجدید گراه (Revisionist) مکتب نو کلاسیکی به این نظر است که بازار آزاد می تواند با هر نوع کمیابی که در اثر فشار های جمعیتی ایجاد می گردد، خودرا وفق دهد . چنین کمیابی قیمت را بالا برده و اشاره ای است برای نیاز به فن آوریهای که تولید را بیشتر سرفه جو سازد. در اخیر، بازار آزاد و هوشیاری انسان (جولین سیمون: "نبوغ" مانند "منبع نهایی")، حل کننده ای بیشتر یا تمام مشکلات برخاسته از رشد جمعیت خواهد بود. این نقطه نظر تجدید نظرخواهان صریحن با نظریه آرتودکس سنتی، که می گفت رشد جمعیت پیامد جدی اقتصادی دارد، مغایرت دارد، اگر نظر چب گراها نادرست اثبات شود، توسعه اقتصادی کند خواهد بود.

در انجام طیف سیاسی دیگری ، که توسط نو مارکسیست های ملی گرای کشورهای درحال توسعه استدلال شده است، این است که شمار زیادی مناطق کشورهای درحال توسعه درواقع کم نفوس است، در حالیکه زمین های قابل کشت بدون استفاه هم زیاد وجود دارد، بنا براین با اسکان یافتن مردم در این مناطق و کشت این زمین ها میزان تولیدات کشاورزی این کشورها بالا خواهد رفت. بیشتر مناطق استوایی افریقا، امریکا لاتین و بخش از آسیا گفته می شودکه در این وضعیت قرار دارد. در رابطه با افریقا، به گونه نمونه، برخی ناظران یاد داشت نموده اند که در گذشته های دور بیشتر مناطق شان جمعیت بیشتری در مقایسه با زمان استقلال شان داشته اند. خالی شدن دهات آنها فقط بخاطر فروش برده ها نبوده، بلکه همچنان بخاطر سربازگیری اجباری، محدود کردن ذخیره ها، و برنامه های بکار گیری اجباری کارگران توسط حکومت های استعمارگر بوده است. به عنوان نمونه، کشور پادشاهی کانگو گفته شده است که شش سده پیش در حدود دو میلیون نفوس داشته است، ولی بخاطر فروش برده در مدت سه صد سال، جمعیتش کمتر از یک سوم رقم اولی شد. بعد از استقلال، بخش از کشور دمکراتیک کانگو درست به تعداد جمعیت شانزده سده پیش اش رسید. چنین نمونه ای بالای تعدادی دیگر از مناطق افریقای شرقی و غربی تطبیق شدنی است، حد اقل برای طرفداری از رشد سریع جمعیت.

در عبارت نسبت جمعیت و زمین قابل کشت (زمین کشت شده، زمین کشت نشده، چراگاه و بیشه)، افریقای جنوبی گفته شده است که 1.4 میلیارد هکتار زمین قابل کشت دارد، زمین که کشت شده است تنها یک بخش کوچک از مجموع زمین های قابل کشت است. فقط 12٪ زمین های قابل کشت، به زراعت گرفته شده است و کمبودی جمعیت سبب شده است که بیشتر این زمین ها بدون استفاده باقی بماند. یکی از موانع افزایش نیافتن بازده محصولات زراعتی همین کمبود جمعیت است. در امریکای لاتین، برازیل و آرژنتین نیز چنین است.

سه مباحثه غیر اقتصادی دیگر هم هرکدام تا اندازه ای رشد جمعیت را پدیده ای پسندیده می داند. نخست، یکعده کشور ها رشد جمعیت را ضرورتی می داند بخاطر حفظ سرزمین های اسکان نیافته شان از اسکان یافتن مردم باشندگان منطقه های همسایه شان. دوم، خیلی نژاد ها و مذهب ها در کشورهای کم توسعه یافته وجود دارند که به حفظ بزرگ کردن خانواده ها به دلایل اخلاقی و سیاسی اهمیت می دهند. سوم، بار ها به جمعیت زیاد و بویژه جوانان برای داشتن ارتش و قدرت سیاسی قوی نگاه شده است.

رشد جمعیت یک مشکل واقعی است

پژوهشگران که این نظر را دارند، پیامد منفی رشد جمعیت را در اقتصاد، جامعه و محیط برمبنای یکی از این استدلال های زیر بیان می کنند:

استدلال تند روانه: رشد جمعیت و بحران جهانی

یک نگاه تند روانه در مورد رشد جمعیت کوشش می کند چنین وا نمود کند که رشد سریع جمعیت منشای بیشتر و یا همه زیان های اقتصادی و اجتماعی است. زیاد شدن بدون کنترل جمعیت، سبب اعظم بحران های که امروزه انسان دچار آن شده است، می باشد. رشد جمعیت عامل اصلی فقر، سطح پایین زندگی، سوتغذیه، بیماری، خرابی محیط و به بار آورنده بیشتر سایر مشکل های اجتماعی است. از این نگاه به رشد سریع جمعیت " بمب جمعیت" و "انفجار جمعیت" قیمت می دهند. در حقیقیت یک پیشبینی ترسناک در مورد غذای جهانی، عاقبت یک بلای بوم شناختی را از اثر رشد سریع جمعیت ترسیم کرده است. در یک چنین موقعیت بعضی ها مدافع کنترل اجباری رشد سریع جمعیت در کشورهای در حال توسعه مانند هند و بنگلدیش است.

استدلال نظری: دایره جمعیت- فقر، و ضرورت در برنامه ریزی تنظیم خانواده

اصل تیوری دایره ای جمعیت و فقر، توسط اقتصاد دانهای مطرح شده است که به این نظر اند، رشد سریع جمعیت به بار آورنده پیامد های منفی اقتصادی است و در کشورهای در حال توسعه بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد. مدافعین این نظریه از اینجا شروع می کنند که رشد سریع جمعیت، رشد اقتصاد را سخت یا کُند می کند، همچنان خلق کننده مشکلات اجتماعی و روانی خواهد شد. رشد سریع جمعیت دور نمایی زندگی بهتر را برای خانواده های که متوسط یا فقیر اند، سخت کرده از سوی دیگر تامین بهداشت در جامعه را از طرف حکومت بخاطر افزایش جمعیت مشکل می سازد. بیشتر از همه رشد سریع جمعیت به نوبه خود، دور نمایی زندگی بهتر را برای نسل حاضرِ خانواده های کم در آمد کاهش داده و همچنان سبب انتقال فقر به نسل های بعدی خواهد شد.

استدلال تجربی: هفت پیامد منفی از رشد جمعیت

مطابق آخرین تحقیقات تجربی، پیامد های منفی نهانی (بالقوه) رشد جمعیت بر توسعه اقتصادی به هفت دسته تقسیم می شود: تاثیر آن بر رشد اقتصادی، فقر و بی عدالتی، آموزش، بهداشت، غذا، محیط زیست و مهاجرت جهانی، بررسی شده است.

رشد اقتصادی. گواه ها نشان می دهد که اگرچه رشد جمعیت عامل اصلی رکود اقتصادی نیست، اما رشد سریع جمعیت پاین آورنده در آمد سرانه در کشورهای کم توسعه یافته است، بویژه آن کشور های که پیش از این فقیر بوده و وابستگی شدید به زراعت و منابع طبیعی دارند.

فقر و بی عدالتی. اگرچه گردآوری آمار ها برای اندازه گیری رابطه بین رشد جمعیت و سطح کل زندگی خانواده ها در یک کشور روشن نیست، اما پیامد ها در سطح زندگی یک خانواده به روشنی قابل دید است. پیامد های منفی از رشد سریع جمعیت را بیشتر تنگدستان بدوش می کشند، بخاطرکه آنها تنها کسانی هستند که بی زمین شده، از نرسیدن خدمات بهداشتی و آموزشی رنج برده، و قربانیان اصلی بیکاری در نتیجه کند شدن رشد اقتصادی می شوند. با ادامه بزرگ شدن خانواده ها، فقر دایمی شده و بی عدالتی بیشتر خواهد شد.

آموزش. با اینکه داده ها گاهگاهی در این مورد تاریک است، اما بطور کلی با این نکته که حجم خانواده بزرگ و در آمد کم، فرصت های آموزش دادن تمام کودک هارا محدود می کند، همه موافق اند. در سطح ملی، رشد سریع جمعیت یا با افزایش کمیت شاگردان، کیفیت آموزشی پایین خواهد آمد. به نوبه خود کیفیت سرمایه انسانی از اثر رشد سریع جمعیت کاهش خواهد یافت.

بهداشت. باروری زیاد به تندرستی مادر کودکان زیان خواهد رساند. خطرباروری بالا خواهد رفت و فاصله زمانی کم بین زایش ها، سبب کاهش وزن نوزاد شده و میزان مرگ و میر نوزادان را افزایش خواهد داد.

غذا. پروریدن جمعیت جهان را، رشد سریع جمعیت خیلی مشکل خواهد ساخت-97٪ نیازمندی غذایی کشورهای کم توسعه یافته بخاطر افزایش جمعیت است. حالا باید استفاده از تکنولوژی های تولیدی به سرعت باید مرسوم شود، چون زمین های خوب، پیش از این مورد کشت و کار قرار گرفته است. برنامه های بین المللی کمک غذایی گسترده شود.

محیط زیست. رشد سریع جمعیت در قطع درختان جنگلی، تهی سازی چوب بخاطر استفاده در سوخت، فرسایش خاک، کاهش حیوانات و ماهی، ناکافی بودن آب صحی، آلودگی هوا و تراکم مسکن گزینی در شهر، سهم دارد.

مهاجرت جهانی. بیشتر دیده بان ها یکی از علت های مهم مهاجرت، قانونی یا غیرقانونی، را از پیامد های رشد سریع جمعیت می دانند. با اینکه عوامل مختلف برای مهاجرت وجود دارد، اما جستجوی فرصت های شغلی (به علت رشد سریع جمعیت)، در کشورهای کم توسعه یافته یکی از علت های مهم آن است. به هر حال، برخلاف شش پیامد نخست از رشد سریع جمعیت که در بالا یاد شد، هزینه اقتصادی و اجتماعی این مهاجرت هارا کم و بیش کشورهای پذیرنده مهاجرین، بیشتر کشور توسعه یافته، متحمل می شوند. شگفت انگیز نیست که این قضیه به تازگی اهمیت سیاسی در امریکای شمالی و اروپا یافته است.

ادامه دارد...

(قسمت چهارم)

اهداف و واقعیت ها: بسوی یک توافق همگانی